Tsoblej te chapal ta tujkˈ la sten lokˈel kˈaxem ta lajunwinik ta jtul antswiniketik ta Santa Martha, Chenalhó / Bayal ta jtul nopjunetik ta Bochil, Chiapas la yichˈik chopoltesel

Chiapasparalelo
Chiapasparalelo
Tsoblej te chapal ta tujkˈ la sten lokˈel kˈaxem ta lajunwinik ta jtul antswiniketik ta Santa Martha, Chenalhó / Bayal ta jtul nopjunetik ta Bochil, Chiapas la yichˈik chopoltesel
Loading
/

Desplazados de Santa Martha, Chenalhó, en medio de un conflicto entre hrupos armados. Foto: Ángeles Mariscal

Nokˈol awaibel, jun kˈop aˈyej te bajem ta stojol te batsˈil ants winiketik ta Chiapas,

chajpambil yuˈun te Noticiero Chiapas Paralelo, te ya x-aˈtej sok te Alianza de Medios de la Red de Periodistas de a Pie.

Ta octubre yuˈun 2020 te swinkilel Santa Martha, Chenalhó, te ay ta slumal batsˈil antswiniketik yuˈun Altos de Chiapas, juˈ stenbelik te ajwalil ta schˈunel te jaˈ yuˈunik te cheb schaˈwinik ektaria te yakal stenbel sbajik sok te spatxujkˈik te municipio yuˈun Chalchihuitán; ta jukeb schaˈwinik yuˈun noviembre yuˈun 2020 jaˈnix jich la spasik, la stajik jukeb schaˈwinik sok ojlil ektaria yuˈun te municipio yuˈun Aldama. Jich juˈ yuˈuntaybelik baluneb yoxwinik sok ojlil ektaria te kˈinale.

Ta schebal  tentambaj yuˈun te kˈinaletike la stunik mukˈul tujkˈetik sok juju tsˈin la stunik sok te spatxujkˈik yuˈun Chalchihuitán sok Aldama.

Te yoˈtik majtambaje jaˈ ta yutil te machˈatik chapatik ta tujkˈe, yuˈun te maba pajal la yichˈ pukel te kˈinal la stajike. Jaˈ yuˈun la yichˈik tenel lokˈel kˈaxem ta lajunwinik ta jtul antswiniketik teynix ta Santa Martha sok maba xnaba jay tul la yichˈik milel sok najetik te la yichˈik chikˈele.

Agustín Pérez jtul jkanan yuˈun te lum kˈinal, te tenbil lokˈel-euk ta Santa Martha. La schol, te baluneb schaˈwinik yuˈun septiembre te tsoble yuˈun te komisariado te jich ya sbijiltesik te machˈatik chapatik ta tujkˈe, la stˈunik bayal ta jtul antswiniketik sok la smilik jtul mamal te jaˈ sbijil Juan Ruiz, te yijnam soknix-euk te snichˈnabe.

Jaˈnix jich-euk te state, te cham ta snaj, ta spatilal la tsumbeyik skˈajkˈal te naj banti ochem sbakˈetal te state. Ta skˈaxela te orae la yil te laj waktulxan ta skˈab te machˈatik chapatik ta tujkˈe, kujchla yuˈun oxeb kˈajkˈal te makele, jaˈto te kˈalal juˈ slokˈel ta ajnimal tey ta witsetike sok jich kˈojt ta slumal Polhó, banti la stsob sbaj kˈaxem ta lajunwinik ta jtul te machˈtik tenbilik lokˈele.

Ta yan cholbil kˈop aˈyej, ta sakubel kˈinal yuˈun te ini sábado waxakeb yuˈun octubre, bayal ta jtul tatiletik sok naniletik bajtik ta snaul poxil yuˈun te Instituto Mexicano del Seguro Social (IMSS) ta Bochil, yuˈunla te snichˈanik tsakotik ta chamel, banti aˈbotik-la xiwel, xe, sutet kˈinal sok tupˈ ikˈ.

Kˈax jun kˈajkˈal te kˈalal ochik ta snaul poxil juklajuneb yoxwinik ta jtul nopjunetik te te yakatik ta pˈijubtesel ta xtibitayel kˈinal tey ta snaul nop jun yuˈun te Secundaria Juana de Asbaje ta municipio yuˈun Bochil, tatiletik sok naniletik la stsob sabajik sok te nojpteswanejetik sok j-aˈtel patanetik ta yutil te snaul nopjune.

Te bin la yalik yal snichˈanike, te wokolile chikna-la ta skˈaxel yorail te weel uchˈele, la yuchˈik-la te jaˈ banti ta yixtabilik te smololik ta nopjun la yotsesik cocaína ta snajilal.

“Te jkachˈixe la yalbon, te kajik ta wokol nopol ta joˈeb ora xtibitayel kˈinal, ta schˈayel kˈinal, ta xe; te pˈijubteswanejetik la yalik ta janaxla jun xiwel,  maba la skˈan yikˈik te statike, te joone maba ayuk machˈa la yikˈon jaˈto kˈalal te jsobrino, te liˈ yakal ta nopjun-euk kaj ta chˈayel yoˈtan, jaˈ tey te kachˈixe tal yalbonkotik ta ajnimal. Jich la yal jtul jmeˈtik te Guadalupe sbijil.

Te antse sok Juan Antonio López Hernández jaˈnix jich jtul nanil te yichˈo sbijil Liliana la yakˈik ta ilel sjunil te laboratorio sok certificado médico yuˈun jun tojbil snaul poxil, banti ya yakˈ ta ilel te yal snichˈanike la stajik wokol ta swenta stunel cocaína.

Juan Antonio maba lek la yai kˈalal ta tsobleje jtul nojpteswanej la yal, te Fiscalía de Justicia la yakˈ ta nael te maba chiknaj senyajul te stunel cocaína.

Ta swenta te ini wokol te patronato yuˈun te Centros de Integración Juvenil (CIJ) Tuxtla Gutiérrez la skˈambey te Fiscalía General del Estado (FGE), Secretaria de Salud y de Educación, te yakuk yakˈbey snaˈ smelelil te meˈtatiletik, kerem achˈixetik sok swinkilel te municipio yuˈun Bochil, te tajbilik ta utsˈinel yuˈun te wokolil ya scholik te meˈ tatiletike.

Te Observatorio Nacional Ciudadano la yakˈ ta nael, ta skajibal te wakeb uˈ yuˈun te ini jaˈwil, te yakˈel ta nael muliletik ta stojol te chon chopol mayetik liˈ ta estado kˈaxem-la ta 400% te moje, ja yuˈun ya yijkitay te slumal Chiapas ta sjoebal estado te banti bayal ya xchiknaj te ini wokolil ta jlumaltik México.

Ta Chiapas Paralelo yatome jcholbeyexkotik te bintik ya xk’ojt ta pasele.

La skˈases ta batsˈil kˈop: Juan Gabriel López Ruíz.

Octubre yuˈun 2022

………

 

Grupo armado desplazó a más de 200 personas en Santa Martha, Chenalhó / Quedan intoxicados varios estudiantes en Bochil, Chiapas

Estás escuchando un espacio informativo para las comunidades indígenas de Chiapas, producido por el noticiero Chiapas Paralelo, integrante de la Alianza de Medios de la Red de Periodistas de a Pie.

En octubre de 2020 los habitantes de Santa Martha, Chenalhó, ubicado en la zona indígena de los Altos de Chiapas, lograron que gobierno reconociera como suyas 22 hectáreas que disputaban con sus vecinos del municipio de Chalchihuitán; el 27 de noviembre de 2020 hicieron lo mismo y obtuvieron 27.5 hectáreas del municipio de Aldama. Lograron para sí 49.5 nuevas hectáreas de tierra.

En ambos casos la disputa por esas tierras fue por la vía de las armas, disparos continuos y con armamento de alto poder, contra sus vecinos de Chalchihuitán y de Aldama.

Ahora la disputa se da entre al interior del grupo armado por las diferencias en la distribución de las tierras obtenidas. Esto ha desplazado a más de 200 personas de la misma Santa Martha y ha dejado a un número indeterminado de personas asesinadas y viviendas quemadas.

Agustín Pérez uno de los “defensores de la tierra” desplazado de Santa Martha. Cuenta que el día 29 de septiembre el grupo al que llaman “del Comisariado”, persiguió a varias personas y asesinó a un anciano también llamado Juan Ruiz, a la esposa y a los hijos de este.

También a su padre, quien murió en su casa. Luego prendieron fuego a la vivienda con el cuerpo de su padre en el interior. Dice que en las horas siguientes vio a seis personas morir en manos de este grupo, que él resistió durante tres días los ataques armados, hasta que finalmente huyó por las montañas y llegó a la comunidad de Polhó, donde se concentraron más de 200 desplazados.

En otras noticias, en la madrugada de este sábado 8 de octubre, decenas de padres y madres acudieron al hospital rural del Instituto Mexicano del Seguro Social (IMSS) en Bochil, ya que sus hijos e hijas presentaban diferentes síntomas, los cuales iban de crisis nerviosas, vómitos, mareos y desmayos.

Un día después del hecho que derivó en la hospitalización de 57 alumnos del turno vespertino del centro escolar Secundaria Juana de Asbaje del municipio de Bochil, padres y madres de familia tuvieron una reunión con maestros y autoridades educativas en el interior de la Escuela

De acuerdo al testimonio de sus hijos, la intoxicación ocurrió después de la hora de receso, momento en el que presuntamente tomaron el agua a la que antes, por broma de uno de sus compañeros, colocaron cocaína.

“Mi hija me dijo que empezaron a ponerse mal por ahí de las cinco de la tarde, a alucinar, a vomitar; que los maestros les dijeron que era una crisis nerviosa y no quisieron llamar a los papás. A mi no me llamó nadie hasta que mi sobrino, que también estudia aquí, empezó a convulsionar, entonces ahí mi hija salió corriendo a avisarnos”, explicó una señora de nombre Guadalupe.

Ella, junto al señor Juan Antonio López Hernández y una madre llamada Liliana, mostraron las pruebas de laboratorio y certificados médicos de una clínica particular, donde señala que sus hijos sufrieron una intoxicación por la ingesta de cocaína.

Juan Antonio se inconformó cuando en la reunión uno de los maestros dijo que la Fiscalía de Justicia había dicho que las pruebas a la ingesta de cocaína habían salido negativas.

A raíz de estos hechos, el patronato de Centros de Integración Juvenil (CIJ) Tuxtla Gutiérrez pidieron a la Fiscalía General del Estado (FGE), Secretaria de Salud y de Educación, dé una respuesta integral a los padres de familia, jóvenes y ciudadanos del municipio de Bochil, afectados por el problema que describen los padres.

El Observatorio Nacional Ciudadano informó que, durante el primer semestre del año, las denuncias por narcomenudeo en el estado presentaron un aumento de más del 400%, lo que coloca a Chiapas en el quinto lugar a nivel nacional.

Desde Chiapas Paralelo te seguiremos informando.

TRADUCTOR: Juan Gabriel López Ruíz

Octubre del 2022

Sin comentarios aún.

Deja una respuesta

Este sitio usa Akismet para reducir el spam. Aprende cómo se procesan los datos de tus comentarios.

Comparta su opinión. Su correo no será público y será protegido deacuerdo a nuestras políticas de privacidad.